موفقیت الگوی پیشگیری از بیماریهای عفونی بسیاری از دانشمندان علوم رفتاری و اجتماعی را بر آن داشت که امکان استفاده از الگوی بالا در معضلات اجتماعی–روانی را بررسی کنند. هر چند که پیچیدگی موضوع در اینگونه معضلات بیشتر است.

یکی از معضلات اجتماعی–روانی موجود، مربوط به مواد مخدر است. بر اساس این الگو تنها برخورد با عامل بیماری زا (تولید و توزیع مواد مخدر) کافی نیست و لازم است که میزبان (افراد در معرض اعتیاد) نیز واکسینه شده و شرایط محیطی (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی) نیز به گونه ای تغییر یافته تا امکان بروز اعتیاد منتفی گردد.

هر چند که برنامه ریزی برای هدفهای سه گانه، عامل بیماری زا، میزبان و محیط در اعتیاد بسیار پیچیده تر از الگوی پزشکی است.

به طور کلی مفهوم اقدام‌های مداخله‌ای به منظور پیشگیری در نتیجه پیشرفت علم پزشکی گسترش یافت و کشف عوامل بیماری زا، واکسیناسیون و آموزش، همگی نمونه‌هایی از موفقیت علم پزشکی در پیشگیری از بیماری ها می‌باشند.

« اعتیاد راه حل رفع مشکلات نیست »

در خانواده های پر تنش روابط عاطفی بین اعضاء کاهش می یابد و احتمال گرایش آنان به اعمال بزه کارانه و مواد اعتیادآور بسیار بیشتر است.

یک از عوامل اعتیاد در میان جوانان در دسترس بودن مواد است. اما سؤال این است که مگر قند و شکر در دسترس بیماران مبتلا به مرض قند نیست؟ پس چرا آن را مصرف نمی کنند؟

بیش از نیمی از معتادان کشورمان اولین بار مصرف مواد مخدر را به تعارف دوستانشان آغاز کردند. این رو هم بدانیم  که همیشه دوستان ناباب نیستند که مواد تعارف می کنند، شاید دوست شما خودش آگاهی نداشته باشد و از شما بخواهد که مواد رو با هم تجربه کنید.

شما چکار می کنید؟

چون مواد هست پس مصرف کنم، فقط یک بهانه است.

آیا در زندگیت برنامه ریزی داری؟

اوقات بیکاری‌ات را چطور می گذرونی؟

اگر برای زندگیت، برای اوقات کاری و اوقات بیکاری ات برنامه نداری، مواظب باش زیرا این خود  یک زنگ خطر است.

به چیزهایی که علاقه داری فکرکن، استعداد های خودت را بشناس و سعی کن زندگیت را، با چیزهایی که تو را سرگرم می کنند و دوستشون داری، پر کنی.

مثلاً عده ای از به ورزش روی می‌آورند،

عده‌ای دیگر مطالعه در کتابخانه ها و فرهنگسراها را ترجیح می‌دهند ، بعضی از جوانها به کارهای هنری مثل تئاتر، موسیقی می پردازند، شما چه کاری انجام می‌دهید؟

پرداختن به کوه نوردی، شنا، اردو، مسابقات فرهنگی، ورزشی و مطالعه نیز بسیار مؤثر می‌باشد.

تخمین زده می شود که حدود ۲میلیون نفر معادل ۳درصد از کل جمعیت ایران به نوعی از مواد مخدر استفاده می‌کنند.

نکته مهم پرداختن به مشکلات بهداشتی و بیماریهای عفونی خطرناک است که یک فرد معتاد را در جامعه و محیط زندان تهدید می‌کند و با توجه به ارتباط این افراد با کل جامعه، آنها را با منابع خطرناکی برای انتشار بیماریهای عفونی خطرناکی چون ایدز و هپاتیت تبدیل می سازند.

با وجود تمام ممنوعیتها و مراقبتها دیده می‌شود که رفتارهای پر خطری چون اعتیاد تزریقی، اشتراک سرنگ، خالکوبی، رابطه جنسی و . . . در بین زندانیان از شیوع بالایی برخوردار است.

زندانیهای معتاد در اثر پیامدهای روانی ماده مخدر و یا در ازای دریافت پول یا دارو گاهی تن به روابط جنسی نامشروع می دهند. از سوی دیگر، ممنوع بودن استفاده از مواد مخدر و در دسترس نبودن وسیله مناسب تزریق گاهی افراد معتاد را مجبور می سازد که از هر راه و به هر شیوه ای متوسل شود تا ماده مخدر را به بدن خود برساند.

دیده شده است که در برخی وارد ۱۵ تا ۲۰نفر از یک سرنگ آلوده مشترک استفاده می کنند و استفاده از وسایل معمولی مانند مغز خودکار به یک جهت تزریق مواد مخدر چندان ناشایع نیست.

بر اساس اطلاعات موثق و تأیید شده‌ای که از زندانها و مراکز بازپروری کشور به دست آمده است، عده بسیاری از ساکنان این مراکز بخصوص در استانهای کرمانشاه و کرمان از نظر عفونت با ویروس ایدز، ویروس هپاتیت، مثبت هستند. از سوی دیگر، زندانها، دیگر چهار دیواریهای بلند و جدا از جامعه به شمار نمی روند.

خیلی از زندانیها دوره حبس کوتاه دارند و بسیاری از آنها در دوران مرخصی و یا پس از آزادی به جامعه باز می گردند و با جامعه در ارتباط هستند.

در تحقیقی که در کشور آمریکا انجام گرفت دیده شد که ۵۱درصد از زندانیان و ۱۲ساعت پس از آزادی، یک رابطه جنسی داشته و ۱۱درصد آنها در نخستین روز آزادی به تزریق مواد مخدر روی آورده اند.

یک فرد معتاد زندانی نه تنها خود در معرض آلودگی به بیماریهای خطرناکی چون ایدز و هپاتیت قرار دارد بلکه می تواند به عنوان یک ناقل عمل کرده و عوامل عفونی خطرناک را به داخل انتقال دهد.

بطور خلاصه، یک فرد معتاد در حقیقت انسان بیماری است که به دلیل مشکلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متعدد و نیز احساس نیاز شدید و ناگهانی به مصرف ماده مخدر، بسیار در معرض انجام رفتارهای مخرب و زیانبار قرار دارد.

جمعیت معتاد و زندانیهای کشور در یک نگاه واقع بینانه و بر اساس آمارهای متعدد داخلی و خارجی، کانونهای مناسبی برای ابتلاء و انتقال بیماریهای عفونی مهم و خطرناکی چون ایدز و هپاتیت هستند و برخورد ریشه ای و کارشناسی با موضوع اعتیاد و رسیدگی عاجل به وضع بهداشتی زندانیهای کشور باید در رأس برنامه های سیاست گزاران و دست اندرکاران مربوطه قرار گیرد.

اهداف رواندرمانی اعتیاد

روشهای رواندرمانی برای غلبه بر مشکل اعتیاد

تسهیل فرآیند درمان

درمانهای شناختی–رفتار

درمانهای بینش مدار

رواندرمانی و اعتیاد را می توان دارای وضعیتی پیچیده و مشابه دانست. برخی این عقیده را ترویج می کنند که هر ارتباط کلامی نوعی رواندرمانی یا مشاوره است و بسیاری از رفتارها را با توجه به عادتی بودن آنها در طبقه اعتیاد جای میدهند. حقایق نهفته در ابهامات مفهومی رواندرمانی و اعتیاد، برای حرفه های بهداشت روانی حائز اهمیت بسیار است. زیرا با درک حقایق، امکان یاری رساندن به معتاد مواد مخدر و الکل افزایش خواهد یافت.

مشاوره و رواندرمانی بر نوع خاصی از ارتباط که در یک سوی آن فرد متخصص قرار دارد و در سوی دیگر آن بیمار یا مراجعه کننده ای که محتاج یاری رسانی حرفه ای است، تکیه می کند:

رواندرمانی روشی درمانی برای کمک به بیماران روانی یا افراد دارای اختلال رفتاری است که در آن یک شخص آموزش دیده که بالینگر نام دارد با بیمار یا درمانجو قراردادی تخصصی برقرار می کند و از طریق ارتباط درمانی معین، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیر کلامی، تلاش می کند تا اختلال عاطفی یا رفتاری را تخفیف دهد. الگوهای رفتار غیر انطباقی را تغییر و رشد شخصیت را تشویق و تسهیل نماید.

اعتیاد از زاوایه ای دیگر اختلال در سیستم پاداش دهی مغز است که لذت و درد را کنترل می کند.

یک فرد معتاد به دنبال لذت و تسکین درد و درماندگی خود از مواد مخدر استفاده می کند، اما بیماری و اعتیاد فرد به صورت چاره ناپذیری از لحاظ فردی به رنجی دردناک تبدیل شده و از لحاظ خانوادگی و اجتماعی گاهی به دیگران و اطرافیان به نحو بازگشت ناپذیری آسیب می رساند.

رواندرمانی اعتیاد هنگامی موفقیت آمیز خواهد بود که حرفه های بهداشت روانی به صورت یکپارچه برای کمک به معتادین فعالیت نموده و مشکلات آنها را حل کرده و زندگی بهتری را در زمینه های مختلف و خصوصاً روابط اجتماعی (به لحاظ حرفه ای) ایجاد نمایند.

اهــداف رواندرمانی اعتیاد :

از زمانی که این اندیشه شکل گرفت که اعتیاد اکثر افراد، ریشه در مسائل روانشناختی آنها داشته و علامتی از اختلالات هیجانی اساسی است.

رواندرمانگران به آن علاقمند شدند.

ایده ی بنیادی روشهای روان پویایی در درمان معتادین، بررسی و درمان تعارض های روانی بوده است و این اعتقاد قوی وجود داشته که با رفع تعارضهای مذکور، اعتیاد نیز به عنوان یک علامت رفع خواهد شد.

بر مبنای این رویکرد، هنگامی که اعتیاد معتادین به مواد مخدر بدون دستکاری هیجانات مشکل ساز آنها درمان می شود، می توان این اطمینان را داشت که بازگشت اعتیاد امری مسلم بوده و چنانچه حتی اعتیاد به مواد سابق هم بروز ننماید، می توان ناظر مشکلات اعتیادی دیگری را داشت.

دیدگاه روان پویایی در عرصه رواندرمانی اعتیاد برای دو دهه، دیدگاهی غالب و نوید بخش بود. اما رویکرد مذکور در حال، چندان طرفداری در خدمات حرفه ای بهداشت در این معتادین ندارد زیرا اثر بخشی آن به شدت زیر سؤال رفته است.

با زیر سؤال رفتن تاثیر درمان روان پویایی، روشهای آنان سطح حرفه ای به سطوحی غیر تخصصی در جامعه کشانده شد و هم اکنون در بحثهای مربوط به اعتیاد، همچنان مورد توجه قرار می گیرد.

اهداف جدیدی که توسط رویکردهای غیر روان پویایی مطرح شد مبتنی بر مسائل مشخص تری است.

به کارگیری اصول هفت گانه درمان معتادین و خانواده های آنها

۱/ در رواندرمانی معتادین، حداکثر تلاش خود را به کار گیرید، زیرا بیماران معتاد لایق بهترین ها از جانب درمانگران خود هستند.

۲/به هر شکلی که احساس می کنید مفید است به معتادین کمک کنید با هر روش و اصولی که دارید به کار خود ادامه دهید اما بدانید هر روشی برای هر فردی نیست، اگر کسانی را یافتید که روشهای شما مناسب آنها نیست، تشویقشان کنید که روشهای دیگری را جستجو کنند.

۳/بیماری اعتیاد را دست کم نگیرید اما از آن هم واهمه نداشته باشید آن را عنصری قدرتمند و بی رحم در کار درمان خود فرض کنید.

۴/به بیماران خود و تلاشهایی که برای رهایی می کنند احترام بگذارید با احترام بی قید و شرط است که تشویق می گردند با مشکلات سخت خود به مبارزه بپردازند.

بیماران شما شایسته احترام هستند اگر چه ممکن است در فرآیند درمان موفق به ترک نشوند.

۵/فروتن باشید، اعتیاد یک مشکل بالقوه وخیم و بسیار جدی است. پیشنهادها و راهبردهای شما به عنوان یک درمانگر ارزش محدودی دارند اما برای بیماران معتاد می تواند در عین حال واقعی و اثر گذار باشد.

۶/محدودیتهای مالی، اجرایی و اخلاقی کار با معتادین را پذیرفته و به بهترین شکل ممکن برای رفع نیازهای انسانی افراد در مراجعه کننده راهبردی عملی پیدا نمایید.

۷/از موفقیتهایتان با معتادین درس گرفته و شکست هایتان را منبع ارزشمند یادگیری خود محسوب کنید زیرا شکست قدرتمندترین و الهام بخش ترین معلم شما هستند.

مثل اکثر مردم شکست، شما را به رشد و پیشرفت نزدیکتر می‌سازد.

منبع:

1. کتاب پیشگیری و درمان اعتیاد

برنامه بین المللی مبارزه با مواد مخدر (سازمان ملل متحد) UNFDCP

ترجمه: دکتر حسین شجاعی تهرانی، دکتر عبدالرسول سبحانی

2. مجموعه مهارتهای زندگی

چگونه می توان مراقب سلامت خود بود.

صفحات 236 الی 240 راهنمای آموزش مهارت زندگی

انتشارات صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسیف)

نویسنده و مؤلف: ابوالقاسم ریاحی

مأخذ: ماهنامه ژرفای تربیت- شماره 27