مقدمه
مساله اضطراب به علت ‌های گوناگون و به شکل‌های گوناگون به وجود می‌‌‌‌‌آید. برخی از اضطراب ها علل خاص و مشخص دارند و برخی از آن ها علل واضحی ندارند. برخی بسیار شدید هستند و برخی خفیف تر بروز می‌‌‌‌‌کنند مسلما بسته به این که علت اضطراب مشخص باشد یا نه یا میزان و درجه آن چقدر باشد روش هایی که باعث کاهش اضطراب می‌‌‌‌‌شوند متفاوت خواهد بود. اما تعدادی روش عمومی وجود دارد که می‌‌‌‌‌توان در کلیه شرایط اضطرابی آنها را بکار برد.
در این میان لازم است ترس از امتحان و استرسی که به دنبال آن گریبان گیر دانشجویان و دانش‌آموزان را می‌‌‌‌‌گیرد را به عنوان یکی از عوامل استرس زا مورد بررسی دقیق قرار داد بدون تردید ترس از امتحان بین دانش‌آموزان و دانشجویان تقریباً همه گیر و رایج است و می‌‌‌‌‌توان گفت مهترین علت این موضوع نتیجه ای است که از امتحان به دست می‌‌‌‌‌آید. نتیجه ای که مدرک قبولی یا مردودی محسوب گردیده و باعث ارتقا، تهدید، تشویق، و یا تنبه می‌‌‌‌‌گردد. گاهی اوقات این نتیجه می‌‌‌‌‌تواند سرنوشت را نیز رقم زند به همین علت هرچه نتیجه حساسیت و اهمیت بیشتری داشته باشد به همان نسبت می‌‌‌‌‌تواند اضطراب و ترس از امتحان گردد. که برخی از آنها عبارتند از:
• ترس از فراموش کردن مطالب خوانده شده
• سختگیری مدرسین در طی سال تحصیلی
• انتظار بیش از حد والدین
• عدم وجود خودباوری در فرد نامشخیض سؤالات
• نامشخص بودن سوالات
عموما اضطراب و ترس در سال‌های اولیه زندگی رایج است اما اضطراب از مدرسه و خصوصاً امتحان بین سنین ۱۰ تا ۱۱ سالگی شروع می‌‌‌‌‌شود و در ۲۵٪ از دانش‌آموزان اضطراب امتحان آسیب زا بوده و با افزایش سن میزان آن افزایش می‌‌‌‌‌یابد و عملکرد تحصیلی دانش آموز را تحت تاثیر قرار می‌‌‌‌‌دهد. اصطلاح کلی اضطراب امتحان به نوعی از اضطراب با هراس اجتماعی خاصی اشاره دارد که فرد را درباره توانایی هایش دچار تردید می‌‌‌‌‌کند و نتیجه آن ناتونی مقابله با موقعیت‌های دشوار مانند امتحان است. موقعیت هایی که فرد را در معرض ارزشیابی قرار داده و نیازمند حل مشکل هستند. بنابراین می‌‌‌‌‌توان گفت. فرد مضطرب در امتحان مواد درستی را می‌‌‌‌‌دانند اما شدت اضطراب مانع از آن می‌‌‌‌‌شود که او معلومات خود را نشان دهد. به این ترتیب. اضطراب امتحان نوعی اشتغال ذهنی به خود است که به نگرانی یا تحقیر خود و ارزیابی منفی از خود (یادم نمی آید باید بیشتر می‌‌‌‌‌خوندم. همیشه گیجیم. چرا یادم نمیاد؟…)، عدم تمرکز حواس و واکنش‌های فیزیولوژیک نامطلوب مثل تپش قلب؛ پریدگی رنگ، خشکی دهان، عرق کردن کف دست، لرزش دست و صدا و… منجر می‌‌‌‌‌شود.
کودکان از ابتدای ورود به مدرسه و زمانی که کلاس اول را شروع می‌‌‌‌‌کنند. هیچ ترسی و دلهره ای از امتحان و آزمون‌های کلاس ندارند و روز امتحان برای آن هیچ تفاوتی با دیگر روزهای مدرسه ندارد. اما متاسفانه والدین مرییان آموزگاران هم کلاسی ها و دیگر اطرافیان هستند که کودکان را نسبت به امتحان آشفته پریشان می‌‌‌‌‌کنند. تا حدی که در سال‌های بعدی تحصیلی دچار چنان اضطرابی می‌‌‌‌‌شوند که گاهی از درس و کلاس و مدرسه هم بیزار می‌‌‌‌‌گردند. د داشتن کمی اضطراب در روزهای امتحان لازم و طبیعی است. زیرا موجب حرکت نشاط … بویائی و انگیزه دانش آموز برای یادگیری و درس خواندن می‌‌‌‌‌شود. اما اگر این اضطراب و نگرانی از حدعادی خود تجاوز کند. باعث ناتوانی و ضعف دانش آموز فراموش کاری‌های زودگذر خطاهای ادراکی، حواس پرتی، درگیری‌های ذهنی عدم تمرکز هیجان بیش از اندازه و به دنبال آن کاهش عملکرد تحصیلی او می‌‌‌‌‌شود.

اضطراب امتحان چیست؟
اضطراب و استرس اموری کاملا طبیعی و بدیهی هستند که همیشه عوارضی را در دوره امتحانات برای عده ای از دانش‌آموزان به همراه می‌‌‌‌‌آورند. نباید فراموش کنیم که اندکی اضطراب برای زندگی ضرورت دارد. اما اضطراب و استرسی مفرط اثرات مضری را نیز برای فرد به دنبال خواهد داشت، زمائی که استرس و اضطراب منفی می‌‌‌‌‌شود، ما احساس می‌‌‌‌‌کنیم اوضاع از کنترل ما خارج است. تحت فشار هستیم و تمرکز خود را از دست داده ایم.
میزان بالای اضطراب امتحان اثر ناتوان کننده بر فرد دارد و موجب می‌‌‌‌‌شود تا دانش آموز خود را ملزم در به دست آوردن موفقیت در سطح بالا و نیز نگرانی در مورد توانایی هایش برای رسیدن به آن کمال مطلوب ببیند. دامنه عوارض آنها هر دو بعد جسمی و ذهنی اشخاص را در بر می‌‌‌‌‌گیرد. واژه اضطراب امتحان نوعی حالت هیجانی ناخوشایند و مبهم است که با پریشانی وحشت، هراس، تپش قلب، تعریق سردرد و بی قراری، تکرر ادرار و تشویش همراه است.
به عقیده صاحب نظران سه دسته عوامل در اضطراب دخالت دارند:
عوامل فردی و شخصیتی
اعتماد به نفس ارزش و اعتباری درونی است که یک فرد در زمینه‌های مختلف زندگی
تحصیلی، اجتماعی، جسمانی و هوش برای خود قایل است. افرادی که عزت نفس پایینی دارند.
احساس خودکارآمدی پایین تری دارند. شکست ها و ناکامی‌های متعددی را تجریه کرده اند. یا اضطراب منتشر دارند. بیشتر مستعد اضطراب امتحان هستند. افراد دارای اعتماد به نفس بالا برای برخورد شایسته با امتحان و مشکلات توانایی زیادی دارند.
عوامل خانوادگی
انتظارات و توقعات، چشم و هم چشمی ها، الگوی خشک و غیرقابل انعطاف و پرورش کودک. انتظارات بیش از حد والدین، تفکر کمال طلبانه آنها تنبیه و سرزنش، عدم ارائه تشویق و تقویت مناسب. وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین جزء عوامل خانوداگی محسوب می‌‌‌‌‌شوند. رقابت: مقصود رقابت‌های ناسالم و بیماری ۲۰ گرایی است که از جهت روانی پیامدهای زیانبار
دارد.
عوامل آموزشی
از علل آموزشگاهی می‌‌‌‌‌شود به این موارد اشاره کرد: انتظارات بیش از حد و نابجا از دانش آموز. درس و امتحان دشوار ماهیت امتحان (مانند بعد رقابتی و مسابقه ای بالا در امتحان کنکور) محدودیت‌های زمانی، محیط نامناسب امتحان، وجود عوامل مزاحم مثل سروصدا. نور نامناسب گرمای محیط و…. میزان شیوع اضطراب امتحان در مقطع ابتدایی کمتر از راهنمایی و در راهنمایی عموماً کمتر از دبیرستان است…
یکی از عوامل مؤثر فضا و محیطی است که دانش آموز در آن تحصیل می‌‌‌‌‌کند. برای مثال تفاوت هایی بین جمعیت روستایی و شهری در میزان اضطراب امتحان دیده شده است. آشنا یا غریب بودن امتحان ها و وجود محدودیت زمانی نیز می‌‌‌‌‌تواند از عوامل مؤثر باشند. اغلب دانش‌آموزان و دانشجویان درجاتی از اضطراب را در حین یک امتحان یا قبل از آن تجریه می‌‌‌‌‌کنند. اما هنگامی که این اضطراب بر عملکرد فرد در امتحان تأثیر منفی بگذارد. دیگر عادی نیست و تبدیل به یک مشکل شده است.
گذاشتن همه دروس برای شب امتحان، مدیریت زمان ضعیف، جمع بندی و سازماندهی نامناسب از موارد ایجاد اضطراب امتحان مستند، علائم جسمی اضطراب امتحان همانند هر موقعیت پرفشار دیگر است. یکی دانشجو یا دانش آموز در طول امتحان ممکن است یک یا چند مورد از تغییرات جسمی زیر را تجربه کند: تعریق، عرق کردن فک دست، سردرد، ناراحتی معده، ضربان قلب سریع و انقباض ماهیچه ای.
دلایل کلی اضطراب در زمان امتحان
• سخت گیری‌های بیش از حد والدین: برای کسب نمره عالی و هشدار بیش از حد درباره امتحان
• ترس و تهدید: هنگامی که والدین شرایط سختی را در ایام امتحانات برقرار می‌‌‌‌‌کنند و فرزند خود را از گرفتن نمره کم و یا عدم قبول شدن ترسانده و تهدید می‌‌‌‌‌کنند.
• والدین مضطرب: وجود اضطراب در والدین باعث انتقال آن به فرزند و تشدید اضطراب او در ایام امتحانات می‌‌‌‌‌شود.
• مقایسه کردن هرگاه والدین یا معلمان دائما توانایی‌های فرد را با توانایی‌های فرد دیگر سنجیده و این امری سرزنش همراه باشد. اعتماد به نفس فرد کم شده و بر اضطراب او افزوده می‌‌‌‌‌شود.
• پاداش نامناسب: زمانی که اطرافیان برای قبول شدن و یا گرفتن نمره عالی، پاداش بیش از حد در نظر می‌‌‌‌‌گیرند.
• انتظارات بیش از حد: گاهی اضطراب امتحان به این دلیل است که انتظارات والدین از فرزندان یا فرد از خود بیش از توانایی‌های اوست.
انواع اضطراب امتحان
الف) اضطراب تسهیل کننده با تسریع کننده:
به اضطراب کم و یا در حد معقول که موجب تلاش بیشتر برای کسب موفقیت می‌‌‌‌‌شود و نتیجه بهتری را عاید فرد می‌‌‌‌‌کنند. اضطراب تسهیل با تسریع کننده اطلاق می‌‌‌‌‌شود.
نشانه ها:
1. فرد به خاطر مرور کردن درس هایش دچار هیجان می‌‌‌‌‌شود.
2. خودش را در اتاقش حبس می‌‌‌‌‌کند و مشغول درس خواندن می‌‌‌‌‌شود و به کوچکترین مزاحمت اعتراض می‌‌‌‌‌کند.
3. به شیوه خاصی درس هایش را مرور می‌‌‌‌‌کند. مثلاً با صدای بلند درس می‌‌‌‌‌خواند در اتاق راه می‌‌‌‌‌رود و یا دراز می‌‌‌‌‌کشد.
4. به درخواست اطرافیان توجه نمی کند و یا در مقابل خواسته ها با اعتراض می‌‌‌‌‌گوید که درس دارد.
5. کم غذا یا نسبت به غذا بی میل می‌‌‌‌‌شود.
ب) اضطراب ناتوان کننده
اضطراب ناتوان کننده، دلهره و تشویش شدیدی است که یا خود فرد دارد و یا اطرافیان آن را در فرد تشدید می‌‌‌‌‌کنند. اضطراب شدید. اثر منفی روی عملکرد فرد می‌‌‌‌‌گذارد. زیرا با متاثر و درگیر کردن ذهن، زمینه فراموشی‌های زودگذر و خطاهای ادراکی را فراهم می‌‌‌‌‌کند.
نشانه ها:
1. فرد به خاطر مرور درس هایش دچار هیجان بیش از حد می‌‌‌‌‌شود.
2. دارای دلشوره و دل بهم خوردگیری است.
3. هنگام مرور درس هایش، دستپاچه و عجول می‌‌‌‌‌شود.
4. از اینکه هرچه می‌‌‌‌‌خواند. چیزی نمی فهمد نالان است.
5. از گرفتن نمره کم ترس و وحشت دارد.
6. هنگام درس خواندن ناخنهایش را می‌‌‌‌‌جود پوست لب را می‌‌‌‌‌کند یا با موی سرش بازی می‌‌‌‌‌کند.
7. بی اشتهاست و نمی تواند غذا بخورد.
8. حالت تهوع دارد.
9. گریان است و بهانه گیری‌های بی دلیل دارد.
علت ها:
عوامل زیر باعث اضطراب امتحان در فرد است:
1. سختگیری‌های بیش از حد: زمانی که والدین با نزدیک شدن زمان امتحان، فشار مضاعفی برای آماده شدن و نمره گرفتن (معمولا بیست) در مورد فرزند خود به کار می‌‌‌‌‌برند و با پی در پی درباره امتحان به او هشدار می‌‌‌‌‌دهند.
2. ترس و تشدید: وقتی اطرافیان و مخصوصا والدین، شرایط ویژه و سخت در ایام امتحان برقرار می‌‌‌‌‌کنند. و فرزند خود را از گرفتن نمره کم یا قبول نشدن می‌‌‌‌‌ترسانند و تهدید می‌‌‌‌‌کنند.
3. عدم آمادگی: هنگامی که فرد به علت نداشتن برنامه ریزی درستی و مطالعه صحیح. آمادگی لازم را برای امتحان کسب نکرده باشد.
4. رقابت: زمانی است که دانش‌آموزان در مدرسه و یا فرزندان در خانه برای برتری یافتن بر یکدیگر به رقابت می‌‌‌‌‌پردازند.
5. والدین مضطرب: وجود اضطراب در والدین موجب انتقال آن به فرزند و تشدید اضطراب او می‌‌‌‌‌شود مخصوصا در ایام امتحان
6. مقایسه کردن: هرگاه توانایی‌های فردی یا توانایی‌های فرد دیگری سنجیده شود و این امر با سرزنش همراه باشد. اعتماد به نفس فرد کم و بر اضطراب او افزوده می‌‌‌‌‌شود.
7. بیش از حد مهم جلوه دارن بعضی از درس ها: وقتی اطرافیان بعضی از درس ها را به هر دلیلی خیلی مهم تلقی می‌‌‌‌‌کنند در فرد ترس با نگرش منفی نسبت به آن درس ها به وجود می‌‌‌‌‌آید.
8. پاداش نامناسب: زمانی که اطرافیان برای قبول شدن یا گرفتن نمره بالا (معمولاً بیست) پاداش بیش از حد در نظر می‌‌‌‌‌گیرند.
9. تفکر منفی: وقتی اطرافیان، فردی را با القابی مانند بی استعداد. بی عرضه و … مورد خطاب قرار می‌‌‌‌‌دهند. تصویر ذهنی ناتوانی یا تفکر منفی را در فرد به وجود می‌‌‌‌‌آورند این امر اضطراب امتحان را در فرد تشدید می‌‌‌‌‌کند.
10. بیماری ها: اگر بدون توجه به بیماری‌های جسمی با روحی – روانی و اقدام برای رفع آنها فشار بیش از حدی به فرد برای درس خواندن و آماده شده برای امتحان وارد شود، ممکن است دچار اضطراب شود.
11. عدم تمرکز: عدم دقت و تمرکز در انجام تکالیف یا درس خواندن در طول سال باعث می‌‌‌‌‌شود تا یادگیری سطحی باشد و در موقع امتحان یادآوری مطالب دشوار و موجب اضطراب شود.
12. مقررات: گاهی قوانین خشک، رسمی و انعطاف ناپذیری که بر مبنای عدم اعتماد به دانش آموز از سوی مدرسه و عوامل اجرایی امتحانات وضع شده می‌‌‌‌‌تواند بر شدت اضطراب بیفزاید.
13. انتظار بیش از حد: گاهی اضطراب امتحان به این دلیل است که انتظارات فرد از خود بیش از توانایی‌های اوست.
14. روش‌های مطالعه ی نادرست: برای انجام یک امتحان رضایت بخش فقط خواندن و حفظ کردن کافی نیست. بلکه باید مهارت‌های تحصیلی و روش‌های صحیح مطالعه آگاه بود و مطالعه را به عنوان یک مهارت جدی آموخت.
15. انتظارات غیرواقعی از خود: هر چه قدر انتظارات دانش آموز از خود منطقی و واقع بینانه باشد و مبتنی بر استعداد و توانایی هایش باشد. با اطمینان و اعتماد بیشتری عملکرد تحصیلی خود ارزیابی می‌‌‌‌‌کند.
16. تعمیم تجارب امتحانی گذشته به موقعیت‌های امتحانی جدید: گاهی اوقات دانش‌آموزان فکر می‌‌‌‌‌کنند که در گذشته نتوانسته اند رضایت والدین یا معلمان را به دست آورند و در نتیجه یک نوع احساس تقصیر و رنجش در آن ها به وجود می‌‌‌‌‌آید که زمینه ساز بروز اضطراب می‌‌‌‌‌گردد.
۲. عوامل آموزشگاهی و جامعه
انتظارات نا به جای معلمان: معلمان باید از دانش‌آموزان انتظار داشته باشند که بیش از پیش عملکرد خود را بهبود بخشند. اما هرگونه انتظار نابه جا می‌‌‌‌‌تواند به فشار روانی و در نتیجه اضطراب در دانش‌آموزان منجر گردد.
رقابت ناسالم: امروزه اعتقاد بر این است که افراد در آفرینش کاملاً مثل هم آفریده نشده اند. سلامت روانی و عاطفی هر فردی حداکثر اهمیت را دارد و برای این منظور باید همواره تفاوت‌های درون فردی و بین فردی را در نظر داشت و از ایجاد رقابت هایی که در آن شرایط و امکانات، توانایی ها و علایق دانش‌آموزان متفاوت است و یا تعیین اهداف و انتظاراتی که نیل به آن ها بسیار سخت و یا بعضاً محال است اجتناب کرد.
سیستم آموزشی حاکم بر مدارس: دانش‌آموزان در ابتدا از امتحان اضطراب شدیدی ندارند. اما این شیوه ی برخورد معلمان مربیان و والدین و ارزش بیش از حد قایل شدن برای امتحان و تاثیر سرنوشت سازی که برخی امتحانات بر زندگی دارد. است که عامل اصلی در ایجاد و شکل گیری و افزایش اضطراب امتحان می‌‌‌‌‌باشد. از این رو چنانجه نظام آموزشی ما به سویی حرکت کند که از روش ها و شیوه‌های دیگری به جز امتحان در ارزش یابی استفاده شود اضطراب کاهش می‌‌‌‌‌یابد.
ضریب دشواری درس: هرچه درسی سخت تر باشد اضطراب امتحان نیز بیشتر است. عوامل دیگری نیز در اضطراب امتحان تأثیر گذارند که ریشه در جامعه دارند مثل مدرک گرایی تاکید بر ممتاز بودن و نمره ی ۲۰ بدست آوردن این تفکر که همه چیز باید به دانشگاه ختم شود.
۳- عوامل خانوادگی
در این دسته نه عوامل می‌‌‌‌‌توان به شیوه ی تربیتی والدین انتظارات آن ها جو عاطفی حاکم بر خانواده ویژگی‌های شخصیتی والدین و طبقه‌ی اجتماعی- اقتصادی اشاره کرد. گاهی سخت گیری بیش از حد والدین و شیوه ی انضباطی خشل و انعطاف ناپذیر آن ها علت اساسی ایجاد اضطراب در دانش‌آموران است یکی از دانشمندان معتقد است اضطراب امتحان یک ویژگی شخصیتی است که در تعامل والدین باکودک گسترش می‌‌‌‌‌باید و در سال‌های قبل از مدرسه شکل می‌‌‌‌‌گیرد و ثبات می‌‌‌‌‌باید .
گاهی مقایسه‌های بی مورد و نابه جایی که والدین در مورد فرزندان خویش با دیگران می‌‌‌‌‌کنند و از این طریق دایم احساس حقارت و ضعف و زبونی را در آن ها پرورش می‌‌‌‌‌دهند. علت عمده ی اضطراب دانش‌آموزان است.